Για να εξηγήσει τη σχέση μεταξύ πράξης και
επιθυμίας ο Λακάν κατέφυγε στην τραγωδία, συγκεκριμένα η τραγική πράξη μπορεί
να αποτελέσει δείκτη της ηθικής πράξης που συμβαδίζει με την επιθυμία κάποιου.
Η ηθική της ψυχανάλυσης συνεπάγεται μια σχέση με την «πραγματικότητα της
ανθρώπινης κατάστασης». Αυτό μπορεί να εκφραστεί με αυτό που αποκαλεί «τραγική
αίσθηση της ζωής». Η τραγική αίσθηση της ζωής δεν σχετίζεται με τη ρύθμιση
αυτού που έχω αποκαλέσει υπηρεσία των αγαθών. Την έννοια της υπηρεσίας των
αγαθών ο Λακάν τη χρησιμοποιεί για να
περιγράψει την παραδοσιακή ηθική αναπαρίσταται από το πρόσωπο του Κρέοντα.
«»
Αυτό είναι ένα πάρα πολύ
υπαινικτικό κείμενο που θα άξιζε να σχολιαστεί αλλά επιτρέψτε μου απλά να
προσπαθήσω να κάνω κάποια προκαταρτικά σχόλια υπέρ και κατά του κειμένου. Ο
Λακάν για να κατανοήσει τη σχέση μεταξύ πράξης και επιθυμίας, κατέφυγε
στην τραγωδία. Τώρα ο Λακάν διατυπώνει τον εξαιρετικά χαϊντεγγεριανό ισχυρισμό
ότι η σχέση μεταξύ της επιθυμίας και πράξης στην τραγωδία λειτουργεί στην
κατεύθυνση του να είναι κανείς νικητής του Είναι-προς –τον-θάνατο, une triophe de j’etre pour-la-mort, που απλά αποτελεί τη γαλλική απόδοση του Sein-zum-Tode.
Αυτή η ανάγνωση της τραγωδίας βρίσκει επιβεβαίωση σε προηγούμενες νύξεις στον
Οιδίποδα, όπου οι λέξεις μη φύναι
ερμηνεύονται με όρους που ανακαλούν τα νιτσεϊκή χρήση της σοφίας του
Σειληνού στη Γέννηση της τραγωδίας- το καλύτερο πράγμα είναι να μην γεννιέσαι
και το δεύτερο καλύτερο να πεθαίνεις σύντομα. Έτσι η θέση του Λακάν φαίνεται να
είναι ότι η τραγωδία αποτελεί ένα πρότυπο μοντέλο της ηθικής δράσης σε συμφωνία
με την επιθυμία, στο βαθμό που η επιθυμία σχετίζεται με το θάνατο. Άρα η
κατάλληλη ηθική συμπεριφορά απέναντι στο θάνατο αποτελεί το Είναι-προς-το
–θάνατο, να δρούμε με τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να μην προδίδουμε την επιθυμία
μας. Επομένως ένας τρόπος κατανόησης της ηθικής της ψυχανάλυσης είναι με όρους
του Σέλινγκ και Χάιντεγκερ, μεταξύ της
ελεύθερης ηθικής πράξης και της
θανάσιμης επιθυμίας όπου το υποκείμενο πρέπει να ακολουθήσει το Freiheit-zum-Tode που είναι ο πυρήνας της τραγικής εμπειρίας, για να σκεφτεί κανείς τη θνητότητα.
Επίσης αυτή η γραμμή σκέψης συνδέεται επίσης με αυτό που λέει ο
Λακάν στην αρχή της προτελευταίας séance
για την ανημπόρια, όπου η ανημπόρια περιγράφει την θεμελιακή μας σχέση με την
περατότητα. Αλλά η ανημπόρια δεν περιγράφεται όπως στον Φρόιντ ως σήμα άγχους.
Είναι ενδιαφέρον ότι ο Λακάν λέει ότι μια τέτοια σχέση με τη θνητότητα «δεν
είναι τόσο Abwarten αλλά Erwartung» που σημαίνει ότι
δεν πρόκειται τόσο για την ανημπόρια του να περιμένεις αλλά το παθητικό άνοιγμα
της προσδοκίας ή ανυπομονησίας, κάτι ίσως περισσότερο κοντινό στο χαϊντεγγεριανό Gelassenheit. Άρα η τραγική
εμπειρία είναι αυτή της «απόλυτης αποδιοργάνωσης» όπου ο τραγικός ήρωας- ο Ληρ όπως και ο
Οιδίποδας βρίσκουν τον εαυτό τους «μόνο και προδομένο» εξοβελισμένοι από την
πόλη. Για τον Λακάν μέσω αυτής της τραγικής καταστροφής του ήρωα επιτυγχάνεται
η κάθαρση της επιθυμίας. Η τραγική πράξη οδηγεί στην καθαρότητα της επιθυμίας
σε σχέση με το αντικείμενό της, δηλαδή το θάνατο.
Αντιπαραβάλλοντας τον Φρόιντ με τον Λακάν ,
παρατηρούμε ότι η σημασία των ευφυολογημάτων, του γέλιου και του κωμικού είναι κεντρικά στη
φροϋδική ψυχανάλυση, γεγονός φανερό κυρίως στο Το ευφυολόγημα και η σχέση του
με το ασυνείδητο (1905), έργο επηρέασε τον Λακάν εξαιτίας της εστίασής του στη
γλώσσα. Αν υπάρχει ένα σύμπλεγμα της
Αντιγόνης στη μετα-καντιανή φιλοσοφία και τη λακανική ψυχανάλυση τότε μπορούμε
να ανακαλέσουμε τι γράφει ο Φρόιντ στο Το ευφυολόγημα και η σχέση του με το
ασυνείδητο:
Κάποτε είχε ανέβει η Αντιγόνη στο Βερολίνο, αλλά σύμφωνα
με τους κριτικούς η παραγωγή δεν είχε την απαραίτητη αρχαιοπρέπεια. Το
βερολινέζικο πνεύμα υιοθέτησε την
κριτική με τον εξής τρόπο «Antik?
Oh, nee» (Αρχαίο; Α. όχι). {Στα γερμανικά η
φράση είναι ηχητικά πολύ κοντά στο Αντιγόνη}.
Στους ιατρικούς κύκλους κυκλοφορεί ένα ανάλογο
ευφυολόγημα διαίρεσης. «Αν ρωτήσει κανείς κάποιον νεαρό ασθενή αν
αυτοϊκανοποιείται, είναι σίγουρο ότι η απάντηση που θα πάρει θα είναι «Ω, όχι
ποτέ» (O,na , nie) {Οι τρεις αυτές συλλαβές
σχηματίζουν τη γερμανική λέξη onanie που σημαίνει αυνανισμός}.
( μετάφραση και σχολιασμός του αποσπάσματος από Το
ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο/το χιούμορ (2009), μτφ.
Σιπητάνου,Σαγκριώτης, Πλέθρον, σ. 43)
Ο Φρόιντ μετατρέπει το τραγικό-ηρωικό παράδειγμα σε
ένα ευφυολόγημα για τον αυνανισμό. Η σημασία του κωμικού είναι κάτι που ο
Φρόιντ αναγνωρίζει στο λαμπρό αλλά σύντομο βιβλίο του, Το χιούμορ (1927) όπου
αναλύει το χιούμορ όχι από την οικονομική οπτική που επικράτησε στο Το
Ευφυολόγημα και η σχέση του με το ασυνείδητο αλλά από μια οπτική που κάποιος θα
μπορούσε να ονομάσει φαινομενολογία του συναισθήματος. Μέσα σε λίγες σελίδες
και με την τηλεγραφική ακρίβεια του μετέπειτα στυλ του, ο Φρόιντ δείχνει πως το
χιούμορ παράγεται από το υπερεγώ. Στο χιούμορ, το υπερεγώ παρατηρεί το εγώ από
μια «φουσκωμένη θέση» η οποία κάνει το εγώ να φαίνεται μικρό και ασήμαντο.
Το χιουμοριστικό παράδειγμα του Φρόιντ στο Χιούμορ
είναι αυτό ενός εγκληματία που οδηγείται στην αγχόνη και λέει «Na, die Woche fangt gut an» (Α, η εβδομάδα ξεκίνησε
καλά). Με φροϋδικούς όρους το χιούμορ εδώ παράγεται από το υπερεγώ που
παρατηρεί το εγώ, το οποίο παράγει μαύρο χιούμορ που δεν είναι καταθλιπτικό
αλλά απελευθερωτικό. Η ναρκισσιστική
σχίση του εγώ δεν παράγει μόνο μανία και
κατάθλιψη αλλά και χιούμορ, μαύρο και σαρδόνιο.